Miejsce Światowego Dziedzictwa
Pierwotny obszar pamiętnego wpisu Krakowa na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO obejmował prawie 150 ha: z terenem Starego Miasta lokacyjnego założonego w 1257 r., Wzgórzem Wawelskim, dzielnicami Kazimierz (średniowieczne miasto żydowskie, założone w 1335 r.) i Stradom. Wpisu dokonano na podstawie kryterium IV – jako „wybitny przykład zespołu architektonicznego ilustrującego znaczący etap w historii ludzkości”. W 2016 r. Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO przyjął retrospektywną Deklarację Wyjątkowej Uniwersalnej Wartości dla Historycznego centrum Krakowa.
Kraków był silnym ośrodkiem handlowym, rzemieślniczym i artystycznym, a od 1364 r. także uniwersyteckim, skupiającym przedstawicieli różnych narodów. Znajduje się na nim największa ilość obiektów zabytkowych o najwyższych wartościach historycznych i artystycznych w skali kraju. Obszar światowego dziedzictwa jest nadal żywym centrum kulturalnym, administracyjnym, komercyjnym, akademickim i religijnym miasta, zróżnicowanym pod względem ilości i wartości zabytków, tradycji kulturowej, statusu społecznego mieszkańców. Jest najczęściej odwiedzanym przez turystów miastem w Polsce. Bogactwo zachowanego dziedzictwa i wysoka ranga miasta w skali kraju wymagają wielokierunkowego podejścia w procesie zarządzania.
Obszar światowego dziedzictwa jest objęty prawną ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków zarówno układów urbanistycznych, jak i poszczególnych obiektów. Obiekty mniej wartościowe ujęte są w ewidencji zabytków. Od 1994 r. obszar ten objęty jest także dodatkową formą ochrony, jaką jest Pomnik Historii „Kraków – Historyczny Zespół Miasta”, ustanowiony przez Prezydenta RP w zarządzeniu z 8 września 1994 r.
Pomnik historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie z 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, wyróżniający zabytki nieruchome o szczególnym znaczeniu dla kultury. Pomnik Historii „Kraków – Historyczny Zespół Miasta” obejmuje obszar Miejsca Światowego Dziedzictwa, a także leżące wokół obszary dzielnic Kleparz, Piasek, Nowy Świat, Wesoła i Podgórze. W ostatnich latach władze miasta zabiegają także o uznanie za pomnik historii krajobrazu kulturowego Nowej Huty z opactwem cystersów w Mogile i częścią Krzesławic.
Wokół obszaru wpisanego na Listę wytyczona została strefa buforowa, zatwierdzona w 2010 r. Utworzono ją w znacznej części na zabytkowym terenie pomnika historii. Strefa pokrywa się z układami urbanistycznymi dziewiętnastowiecznego Krakowa oraz dawnego miasta Podgórze założonego przez Austriaków w 1792 r. na prawym brzegu Wisły. Obejmuje też północny odcinek bulwarów wiślanych, skąd rozciąga się widok na panoramę miasta.
Wpisanie do rejestru zabytków historycznych układów urbanistycznych umożliwia ograniczenia inwestycji o dużych gabarytach, ingerujących w widoki na obszarze UNESCO. Strefa buforowa daje szerokie możliwości ochrony zapewnione przez akty prawa miejscowego, zwłaszcza miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, parki kulturowe i plany zarządzania.
Historyczne Centrum Krakowa na oficjalnej stronie UNESCO
Tekst: Halina Rojkowska-Tasak
Redakcja: zespół Kraków Heritage
