Parki Kulturowe

PRZESTRZENIE SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI

W pierwszych dekadach XXI wieku przez Polskę przetoczyła się debata nad estetyką przestrzeni publicznej. Krzykliwe reklamy, wątpliwej jakości pamiątki na straganach, zanieczyszczenie hałasem i światłem to tylko niektóre negatywne skutki zauroczenia kulturą masową, jakie przeżył kraj po 1989 roku. W sposób szczególny dotknęły one historyczne centra miast, wpływając niekorzystnie na jakość życia wśród mieszkańców i degradując wizerunek ich reprezentacyjnych części.

Parki kulturowe są szczególną formą ochrony zabytków, dodaną w 2003 roku do ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z przepisami rada gminy może na podstawie uchwały utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania się wyróżniających krajobrazowo skupisk zabudowy zabytkowej.

W uchwale określa się nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia, które mogą dotyczyć: prowadzenia robót budowlanych oraz działalności handlowej lub usługowej. Dodatkowo w uchwale można regulować kwestie warunków sytuowania obiektów małej architektury, składowania lub magazynowania odpadów, umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków.

Kraków jest pionierem w tworzeniu parków kulturowych w Polsce. Do tej pory powstały w mieście trzy: Park Kulturowy Stare Miasto, Park Kulturowy Nowa Huta oraz Park Kulturowy Kazimierz ze Stradomiem. Trwają też prace nad objęciem parkiem kulturowym terenu Starego Podgórza z Krzemionkami. To najcenniejsze obszary miasta pod względem dziedzictwa materialnego – i przestrzenie szczególnej, społecznej odpowiedzialności.

PARK KULTUROWY STARE MIASTO

Park Kulturowy Stare Miasto powołano w 2010 roku dla ochrony historycznego centrum Krakowa w obrębie Plant Krakowskich wraz ze Wzgórzem Wawelskim. To miejsce szczególnie ważne dla dziedzictwa kultury Polski i Europy Środkowej: najważniejszy element wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1978 r. oraz część obszaru wyróżnionego tytułem pomnika historii. Park uregulował całościowo zasady estetycznego kształtowania przestrzeni i ochrony krajobrazu kulturowego w jego obrębie – zaczynając od szyldów i reklam, poprzez elewacje i dachy, działalność handlową i usługową, a skończywszy na prowadzeniu ogródków gastronomicznych i działalności przewozowej świadczonej za pomocą popularnych meleksów.

W efekcie powstało narzędzie umożliwiające władzom miasta:

• Uporządkowanie estetyki najbardziej reprezentacyjnych części Starego Miasta – Rynku Głównego, Drogi Królewskiej z ulicami Floriańską i Grodzką czy ulicy Szewskiej,
• Ograniczenie niepożądanych emisji światła, dźwięków i obrazów do przestrzeni publicznej,
• Poprawę estetyki ogródków gastronomicznych,
• Uregulowanie zasad handlu ulicznego,
• Działania na rzecz zwiększenia jakości asortymentu sklepów z pamiątkami,
• Uregulowanie przewozów turystycznych w obszarze parku i poprawę estetyki meleksów,
• Uregulowanie działalności wypożyczalni hulajnóg elektrycznych i segwayów,
• Kreowanie estetyki wydarzeń targowych,
• Uporządkowanie kalendarza wydarzeń kulturalnych na Rynku Głównych, Małym Rynku i Placu Szczepańskim.

Z perspektywy czasu, Park Kulturowy Stare Miasto stał się pionierskim narzędziem ochrony dziedzictwa historycznego centrum Krakowa w szerokim ujęciu krajobrazowym – czyli takim, które nie ogranicza się do samej ochrony zabytków, ale uznaje za istotne także troskę o przestrzeń publiczną, jaka te zabytki otacza.

PARK KULTUROWY NOWA HUTA

Nowym wyzwaniem dla miasta w późniejszych latach stało się uporządkowanie przestrzeni najstarszej części Nowej Huty – wzorcowego robotniczego miasta Polski Ludowej, które stanowi obecnie największą dzielnicę Krakowa. Dzielnica to cenny zespół zabytkowy ukształtowany w drugiej połowie XX w., zarówno w skali urbanistycznej, jak i poszczególnych realizacji architektonicznych – przykład zderzenia rodzimej tradycji modernizmu z narzuconymi politycznie wzorcami socrealizmu. Nowa Huta to zarazem unikatowy w skali krajowej zespół urbanistyczny ze znaczącym, przewidzianym na etapie projektowania udziałem terenów zielonych.

Uchwała w sprawie utworzenia Parku Kulturowego Nowa Huta została przyjęta w 2019 roku. Granice parku pokrywają się z wpisem do rejestru zabytków układu urbanistycznego dzielnicy i obejmują obszar 376 hektarów. W celach dokumentu wskazano:

• Zachowanie i ekspozycję dziedzictwa kulturowego i krajobrazu historycznego układu urbanistycznego Nowej Huty w granicach Parku,
• Ochronę historycznej linii zabudowy, jak też gabarytów i form zespołów architektonicznych,
• Ochronę funkcjonalną i kompozycyjną placów i pierwotnego układu zieleni,
• Ochronę osi, ciągów i punktów widokowych, w tym reprezentacyjnych Alei Jana Pawła II, Solidarności, Róż i gen. Andersa,
• Ochronę krajobrazu kulturowego, czyli przeciwdziałanie nadmiernej rozbudowie działalności handlowej i usługowej, ingerującej w formę architektoniczną obiektów zabytkowych bądź zakłócającej ich ekspozycję.

Wprowadzenie regulacji poprzedziły konsultacje społeczne. Już po utworzeniu parku, miasto angażowało się w pomoc i doradztwo dla przedsiębiorców w ramach projektu „Szyldy w Nowej Hucie”. Ponadto w budynku Domu Utopii – Międzynarodowego Centrum Empatii przy Teatrze Łaźnia Nowa w ramach projektu Nowohuckie Pogotowie Szyldowe przedstawiciele fundacji Kultura i Miejsce doradzali przedsiębiorcom przy dostosowywaniu szyldów do wymogów parku. We współpracy ze środowiskiem krakowskich projektantów przygotowano kilkadziesiąt nowych szyldów dla przedsiębiorców prowadzących działalność na terenie Parku.

Pomimo trudności związanych z wprowadzaniem zmian w przejściowym okresie i wyzwań, jakie przyniosły nowe regulacje przedsiębiorcom utworzenie parku przyczyniło się do przywrócenia minimalistycznej estetyki „Starej” Nowej Huty zgodnie z wizjami jej projektantów.

PARK KULTUROWY KAZIMIERZ ZE STRADOMIEM

1 września 2022 roku po kolejnej rundzie konsultacji społecznych weszła w życie uchwała ustanawiająca Park Kulturowy Kazimierz ze Stradomiem. Park obejmuje obszar historycznego miasta, a obecnie dzielnicy Krakowa – Kazimierza oraz dawnego przedmieścia Stradom, położonego pomiędzy Starym Miastem a Kazimierzem.

To obszar niebywałej koncentracji historycznej zabudowy z okresu od średniowiecza po modernizm, przez wieki stanowiące główne miejsce zamieszkania żydowskiej społeczności Krakowa. Park w całości zawiera się w obszarze wpisanym w 1978 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Kazimierz i Stradom to nie tylko ważne miejsca dziedzictwa, ale też dzielnice, w których funkcje mieszkalne przenikają się z funkcjami kulturalnymi i rozrywkowymi, poddane rozmaitym presjom i wyzwaniom współczesności.

Największym wyzwaniem towarzyszącym tworzeniu regulacji dla Parku Kulturowego Kazimierz ze Stradomiem była poprawa komfortu życia mieszkańców dzielnicy, od lat doświadczających presji związanej z jej gwałtowną turystyfikacją, niekontrolowanym rozrostem branży gastronomicznej i hotelarskiej i ich negatywnymi następstwami: zanikiem funkcji ogólno-publicznych, utrudnionym dojazdem czy zakłóceniami ciszy nocnej.

Przepisy parku kulturowego w założeniu uporządkują kwestie związane z reklamą outdoorową, małą architekturą, przewozem turystów (meleksy), działalnością handlową i targową, korespondując z długofalową polityką ograniczania ruchu samochodowego na terenie Kazimierza i zazieleniania centrum.

PARK KULTUROWY PODGÓRZE Z KRZEMIONKAMI

W najbliższym czasie planowane jest ustanowienie parku kulturowego na terenie dzielnicy Podgórze, założonej pod koniec XVIII wieku przez Austriaków i funkcjonującej jako odrębny od Krakowa organizm miejski aż do I Wojny Światowej. Dzielnica, malowniczo położona pomiędzy Wisłą a parkowym wzgórzem Krzemionki, przez lata zaniedbana, w ostatnich dekadach przeobraża się w miejsce licznych kawiarni, klubów, designerskich sklepów, chętnie wybierają ją też jako miejsce do życia młodzi mieszkańcy Krakowa. Jednocześnie w odróżnieniu od Kazimierza Podgórze pozostaje w jeszcze większym stopniu dzielnicą mieszkalną, pełną unikatowych, tradycyjnych zakładów rzemieślniczych i małych sklepików obsługujących lokalną społeczność.

Przepisy projektowanego parku kulturowego stworzą narzędzia ochrony tego delikatnego ekosystemu, z jednej strony porządkując chaos reklamowy, jaki od lat 90. XX wieku dotknął główne arterie komunikacyjne dzielnicy – ulice Kalwaryjską i Limanowskiego, a z drugiej strony równoważąc interesy mieszkańców, turystów, przedsiębiorców, właścicieli klubów i kawiarni.

Więcej informacji na stronie internetowej Parków Kulturowych w Krakowie.