Kontakt
Urząd Miasta Krakowa
Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego
ul. Wielopole 17A , 31–072 Kraków
pl en

Okupacja

Zespół Kraków Heritage
19.03.2023
Okupacja Okupacja
6 lat hitlerowskiej okupacji zdefiniował dramat lokalnej ludności, w tym przede wszystkim społeczności krakowskich Żydów. A także – kłopotliwe dziedzictwo architektury pozostawionej przez najeźdźców.

Już 6 dni po napaści III Rzeszy na Polskę oddziały Wehrmachtu wkroczyły do Krakowa. Czasy okupacji naznaczył z jednej strony dramat zagłady ¼ mieszkańców miasta i nieodwracalny cios dla rozwijającej się przez wieki społeczności żydowskiej Krakowa, a z drugiej – epizod „niechcianej stołeczności” i istniejącej do dziś architektury spod znaku „kłopotliwego dziedzictwa”.

„ODWIECZNIE NIEMIECKI”

W obłąkańczych wizjach hitlerowskiego okupanta Kraków stanowił nieodłączną – i wyłączną – część dziedzictwa kultury niemieckiej. Miasto mianowano stolicą Generalnego Gubernatorstwa – quasi-państwowego tworu powołanego do życia na okupowanych terenach Polski. Po szybkim demontażu polskich oznaczeń na budynkach przystąpiono do systemowych represji wobec zastraszonego wojną społeczeństwa. Dotykały one w szczególny sposób ruch podziemny, w który włączały się zarówno struktury Armii Krajowej, jak i zwykli mieszkańcy miasta. Przykładem może być działalność księgarza Stefana Kamińskiego, który w swoim, istniejącym do dziś pod innym adresem antykwariacie zorganizował punkt kontaktowy dla konspiracji. Historię polskiego państwa podziemnego w Krakowie dokumentuje tutejsze Muzeum Armii Krajowej.

LUDZIE – LUDZIOM

Agresja nazistowskich funkcjonariuszy skierowała się jednak przede wszystkim w stanowiącą ok. 25% mieszkańców Krakowa społeczność polsko-żydowską – bądź też wszystkich, których za Żydów uznano.

W ubogim kwartale we wschodniej części Podgórza utworzono w 1941 roku getto, w którym w skrajnej ciasnocie funkcjonowało 60 tys. krakowian i mieszkańców okolic miasta. Jednocześnie w pobliżu nieodległego kamieniołomu wapienia, nazywanego Kamieniołomem Libana od nazwiska pewnego polsko-żydowskiego przedsiębiorcy utworzono w 1942 roku niemiecki nazistowski obóz KL Plaszow. Kierowany przez sadystycznego komendanta Amona Götha obóz był miejscem męki ok. 40 tys. osób. Stara willa, którą zajmował komendant istnieje do dziś przy ul. Heltmana 22, a zarastający przez lata teren dawnego obozu jest aktualnie porządkowany i przekształcany w Muzeum KL Plaszow.

Getto w Krakowie zlikwidowano w dniach 13-14 marca 1943 roku. Pamiątką po tych tragicznych wydarzeniach, oprócz fragmentów murów w okolicach ulicy Lwowskiej jest osobliwy pomnik projektu Piotra Lewickiego i Kazimierza Łataka w formie 70 krzeseł na centralnie położonym Placu Bohaterów Getta. Instalacja została zainspirowana wspomnieniami Tadeusza Pankiewicza, polskiego aptekarza, właściciela przyległej do placu Apteki „Pod Orłem”, funkcjonującej przez cały okres getta jako miejsce spotkań i konspiracyjnej pomocy. Aptekę z oryginalnym wyposażeniem można zwiedzać do dziś.

Niezwykłym epizodem w okupacyjnych dziejach miasta była historia Oskara Schindlera, niemieckiego przedsiębiorcy, który zatrudniając w swojej fabryce na Zabłociu ok. 1300 żydowskich robotników ocalił ich od zagłady. Na kanwie tych wydarzeń Steven Spielberg nakręcił w 1993 roku głośny film Lista Schindlera, który rozsławił Kraków w świecie i stał się pierwszym impulsem dla rozwoju turystyki po 1989 roku. W zachowanej do dziś Fabryce Emalia Oskara Schindera przy ul. Lipowej mieści się dziś nowoczesna, multimedialna wystawa przybliżająca czasy okupacji w Krakowie.

KŁOPOTLIWA ARCHITEKTURA

Władze Generalnego Gubernatorstwa, manipulując faktem istotnego wkładu, jaki włożyli osadnicy z Niemiec w rozwój Krakowa w średniowieczu, przystąpiły do programowej germanizacji miasta. Dawne kuchnie królewskie na Wawelu przebudowano na biura administracji Hansa Franka, przy charakterystycznej willi architekta Adolfa Szyszko-Bohusza w Przegorzałach powstał strzelisty, zawieszony nad przepaścią zamek z tarasem widokowym na dolinę Wisły, Rynek Główny przemianowano na Adolf Hitler Platz, a znajdujący się na nim pomnik Adama Mickiewicza obalono.

W rejonie ulicy Królewskiej, na odcinku od Placu Inwalidów do ul. Nowowiejskiej stworzono istniejący do dziś nowoczesny kwartał z mieszkaniami dla niemieckich urzędników, budowanymi zgodnie z zasadami Licht und Luft maksymalnego dopływu światła i powietrza. Bez specjalistycznej wiedzy trudno dziś rozpoznać przybudówki, portale i gzymsy na niektórych kamienicach Starego Miasta, powstałe również w tym okresie, takie jak wejście do Kamienicy Szołayskich od strony Placu Szczepańskiego. A to tylko zrealizowana część planów okupanta – rozważano też budowę reprezentacyjnej dzielnicy z placem defiladowym w Dębnikach, planowano zrównać z ziemią określające krajobraz zachodniej części miasta Kopce Kościuszki i Piłsudskiego, by postawić tam pomniki hitlerowskiej władzy….

Obecność architektury czasu okupacji wyróżnia Kraków na tle innych miast Polski i stanowi swoiste wyzwanie dla znawców dziejów miasta. W heritologii – nauce o dziedzictwie – funkcjonuje termin „kłopotliwe dziedzictwo” (dissonant heritage) na określenie tych zabytków kultury materialnej i niematerialnej, które niezależnie od swojej wartości architektonicznej czy artystycznej są świadectwem krzywd i zbrodni z przeszłości. Temat kłopotliwego dziedzictwa III Rzeszy w Krakowie podejmowała wystawa Niechciana stołeczność zrealizowana w Międzynarodowym Centrum Kultury w 2022 roku.

ZRABOWANE DZIEŁA SZTUKI

Nie można nie wspomnieć o skomplikowanych losach dzieł sztuki zrabowanych przez okupantów lub przechowanych przed nimi w ukryciu. Słynny Ołtarz Mariacki Wita Stwosza staraniem prof. Karola Estreichera ukryto w Sandomierzu, skąd został przechwycony i przewieziony do Norymbergi. Resztę wojny „przeczekał” w podziemiach tamtejszego zamku. Arrasy króla Zygmunta Augusta nieprawdopodobnym wysiłkiem przetransportowano w skrzyniach do Kanady, skąd wróciły na Wawel dopiero w 1961 roku. Najcenniejsze obrazy z kolekcji Książąt Czartoryskich, Damę z gronostajem Leonardo Da Vinci Portret młodzieńca Rafaela Santi przerzucano między Niemcami a wawelskimi komnatami Hansa Franka. Drugi z nich przepadł bez wieści w 1945 roku.

CIĄGŁOŚĆ?

Blajb gezunt mir, Kroke / Bądź mi zdrów Krakowie – takimi słowami żegnał swój dom przed wywózką do getta Mordechaj Gebirtig, ludowy poeta i pieśniarz z Kazimierza, którego piosenki i kołysanki zna chyba każde żydowskie dziecko na świecie. Powojenny Kraków to już miasto przeważnie monoetniczne, podlegające nowym przekształceniom związanym z rewolucyjną przebudową struktury społeczeństwa przez komunistyczne władze.

To, co ocalało i zdecydowało o ciągłości dziejów Krakowa to przede wszystkim jego architektura, opowiadająca epoka po epoce skomplikowane losy kolejnych pokoleń mieszkańców. A także – nigdy nie zatarty do końca rys mieszczańskiej kultury i obyczajowości.

Aktualności
Wywiad z prof. Krzysztofem K. Pawłowskim

Wywiad z prof. Krzysztofem K. Pawłowskim

Zespół Kraków Heritage
03.12.2024
W 2023 roku Kraków świętował 45-lecie wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Zapraszamy do obejrzenia wywiadu z Krzysztofem K. Pawłowskim – jednym z głównych architektów tego historycznego wydarzenia.
Plan na najbliższe 12 lat. Poznaj wytyczne do zarządzania historycznym centrum Krakowa

Plan na najbliższe 12 lat. Poznaj wytyczne do zarządzania historycznym centrum Krakowa

Zespół Kraków Heritage
04.09.2024
Prezentujemy „Wytyczne do zarządzania historycznym centrum Krakowa, miejscem światowego dziedzictwa UNESCO na lata 2023-2035”.
II Kongres Bezpieczeństwa Dziedzictwa KOBED na Wawelu

II Kongres Bezpieczeństwa Dziedzictwa KOBED na Wawelu

Zespół Kraków Heritage
07.06.2024
W ostatnią środę rano przechodnie mijający Zamek Królewski na Wawelu zobaczyli dym spowijający jedną baszt i wysięgnik. Ćwiczenia towarzyszące II Kongresowi Bezpieczeństwa Dziedzictwa KOBED były oczywiście tylko praktyczną próbą obowiązujących procedur bezpieczeństwa. W obliczu trwającego konfliktu zbrojnego w naszej części Europy gotowość do szybkiego reagowania w razie zagrożenia bezcennych dóbr dziedzictwa staje się jednak ABC wszystkich opiekunów zabytków i odpowiedzialnych jednostek organizacyjnych – a nawet nas jako możliwych osób postronnych.
Nasi Wielcy. Spotkanie o Marianie Korneckim i ochronie architektury drewnianej w Małopolsce

Nasi Wielcy. Spotkanie o Marianie Korneckim i ochronie architektury drewnianej w Małopolsce

Zespół Kraków Heritage
11.04.2024
Serdecznie zapraszamy na spotkanie poświęcone pamięci dra Mariana Korneckiego (1924-2001), wybitnego znawcy sztuki, obrońcy i popularyzatora architektury drewnianej. Odbędzie się ono 22 kwietnia 2024 (poniedziałek) o godz. 18.00 w Sali im. prof. Karoliny Lanckorońskiej w siedzibie Instytutu Historii Sztuki UJ (ul. Grodzka 53). Spotkanie wzbogaci projekcja fragmentów nieznanych szerszej publiczności, archiwalnych filmów.
Uroczysty pochód profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Uroczysty pochód profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Zespół Kraków Heritage
13.02.2024
Uroczysty pochód profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego inaugurujący rok akademicki został wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. To kolejny, po szopkarstwie krakowskim, koronce klockowej, pochodzie Lajkonika i polskich tańcach narodowych wpis ze stolicy Małopolski – a także dowód na siłę i żywotność krakowskich tradycji.
Niewidzialni bohaterowie. Spotkanie o prof. Januszu Bogdanowskim

Niewidzialni bohaterowie. Spotkanie o prof. Januszu Bogdanowskim

Zespół Kraków Heritage
31.10.2023
Z pewną dozą fantazji można powiedzieć, że gdyby nie on, Osiedle Podwawelskie powstałoby na Błoniach, a kolejne forty Twierdzy Kraków zamiast rewitalizacji poddawane byłyby rozbiórkom. Miasto Kraków i krakowski oddział Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków zapraszają na spotkanie, którego bohaterem będzie wybitny architekt krajobrazu, inicjator ochrony fortów Twierdzy Kraków i współtwórca koncepcji jurajskich parków krajobrazowych, prof. Janusz Bogdanowski.
Widzę Cię, Krakowie!

Widzę Cię, Krakowie!

Zespół Kraków Heritage
05.10.2023
Z okazji przypadającej w tym roku 45. Rocznicy wpisu Krakowa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Miasto Kraków we współpracy z Międzynarodowym Centrum Kultury przygotowało wyjątkową, dwujęzyczną publikację, w której w rolę „zbiorowego narratora” wcielili się specjaliści/tki i pasjonaci/tki zajmujący się dziedzictwem miasta pod Wawelem.
Kraków upamiętnia twórcę „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”

Kraków upamiętnia twórcę „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”

Zespół Kraków Heritage
13.09.2023
Życiorys Mariana Dąbrowskiego (1878-1958) mógłby być tematem na niejeden film. 27 września pod Pałacem Prasy odbędzie się uroczystość jego upamiętnienia.
Kraków

Nie, to nie jest wszystko, co da się powiedzieć o Krakowie. Dziedzictwo to zbiór otwarty – to my wypełniamy je znaczeniami!

Korzystając z tej witryny, zgadzasz się na korzystanie z plików cookie. Możesz zmienić ustawienia dotyczące plików cookie w dowolnym momencie, a także dowiedzieć się więcej na ich temat