W międzywojniu

Kraków sprzed I wojny światowej nazywany był polskim Piemontem: pełnił nieformalną rolę kolebki polskości, ośrodka integrującego polskie życie narodowe i kulturalne oraz duchowej stolicy kraju. Ważne wydarzenia w dziejach miasta, które miały miejsce już po uzyskaniu przez Galicję autonomii, takie jak powtórny pogrzeb na Wawelu króla Kazimierza Wielkiego, pogrzeb Adam Mickiewicza i odsłonięcie jego pomnika na Rynku w stulecie urodzin wieszcza, czy spektakularne obchody pięćsetlecia bitwy pod Grunwaldem pozwalały nie tylko pielęgnować patriotyczne uczucia mieszkańców, ale też podtrzymywać znaczenie miasta.

ZALĄŻEK NIEPODLEGŁOŚCI

Wybuch I wojny światowej z nieuniknionego zbrojnego starcia zwaśnionych europejskich mocarstw szybko stał się wojną narodów, które dopatrywały się w konflikcie szansy na odzyskanie niepodległości. W Krakowie, jako kolebce polskiego patriotyzmu, rodziła się powoli państwowość: to z krakowskiego parku Oleandry wyruszył sześć dni po wybuchu wojny Józef Piłsudski z żołnierzami w kierunku zaboru rosyjskiego, aby wywołać tam powstanie. Po czterech latach konfliktu Kraków był pierwszym wyzwolonym polskim miastem. Dokonana 31 października 1918 roku zmiana warty w nieistniejącym gmachu Odwachu przy Wieży Ratuszowej na Rynku Głównym leży u początków nowej epoki w dziejach kraju.

Symbolem niepodległości stał się kopiec Piłsudskiego, usypany po śmierci marszałka w 1938 roku na szczycie porośniętego pięknym Lasem Wolskim wzgórza Sowiniec. Wielu krakowian przechowuje w rodzinnych archiwach zdjęcia swoich babć i dziadków, wożących taczki z ziemią przy sypaniu kopca.

Mimo wojny miasto nie ucierpiało – wojska rosyjskie zostały odparte na samym jej początku (miejsce zatrzymania ich ofensywy upamiętnia obelisk na wzgórzu Kaim, położony przy drodze do Wieliczki), a linia frontu umocniła się daleko od Krakowa. Na samym początku konfliktu do szpitala wojskowego przy ul. Wrocławskiej trafił wybitny austriacki poeta Georg Trakl, który służył na froncie jako sanitariusz. Po kilku tygodniach popełnił samobójstwo.

ROZWÓJ

Po odzyskaniu niepodległości niekwestionowaną stolicą II Rzeczypospolitej została Warszawa – dla Krakowa przeznaczona była rola ważnego ośrodka kulturalnego. Pierwsze lata niepodległości były trudne gospodarczo i uniemożliwiały szybki rozwój miasta: kontynuowano jednak rozpoczęte za prezydentury Juliusza Leo działania mające na celu unowocześnienie i powiększenie miasta. To właśnie zmarłemu w 1918 roku gospodarzowi mieszkańcy zawdzięczają przeforsowanie planu Wielkiego Krakowa, czyli radykalnego rozszerzania granic i włączania w ich obręb sąsiednich gmin. W przededniu II wojny światowej Kraków liczył ponad dwuipółkrotnie więcej mieszkańców, niż na początku stulecia. Kilkadziesiąt procent z nich należała do mniejszości żydowskiej.

TRIUMFY MODERNIZMU

W okresie międzywojennym powstały znakomite budynki użyteczności publicznej, zaprojektowane między innymi przez Adolfa Szyszko-Bohusza (budynek PKO, Feniks, Dom Plastyków), na roku ulic Starowiślnej i Wielopole powstał żelbetowy budynek „Bazaru Polskiego” zwanego Pałacem Prasy, w którym przez lata mieściły się redakcje różnych gazet, a na restaurowanym wciąż Zamku Królewskim na Wawelu urządzono apartament dla prezydenta Ignacego Mościckiego, co było symbolicznym oddaniem hołdu byłej stolicy kraju.

WOKÓŁ ALEI TRZECH WIESZCZÓW

Największym przedsięwzięciem architektonicznym okresu międzywojennego w Krakowie pozostają jednak niekwestionowanie Aleje Trzech Wieszczów. Pomysł utworzenia reprezentacyjnego, śródmiejskiego bulwaru w miejscu po zlikwidowanej w 1911 roku kolei obwodowej narodził się jeszcze przed I wojną światową, ale swój największy blask aleje osiągnęły już w wolnej Polsce. Powstały wówczas monumentalne gmachy umacniające status Krakowa jako czołowego ośrodka akademickiego: klasycyzująca bryła gmachu głównego Akademii Górniczo-Hutniczej (1924-1935, projektowali Adam Ballenstedt i Wacław Krzyżanowski) z charakterystycznymi rzeźbami górników i hutników przy wejściu, czy siedziba Biblioteki Jagiellońskiej (1939, projektował Wacław Krzyżanowski). Rozpoczęto też budowę Gmachu Głównego Muzeum Narodowego, którą ukończono dopiero 65 lat później (projekt Adolfa Szyszko-Bohusza).

W okresie powojennym Aleje Trzech Wieszczów zdegradowano do roli traktu komunikacyjnego. Stały się głównym szlakiem na linii północ-południe przecinającym centrum Krakowa – codziennie przejeżdżają tędy dziesiątki tysięcy samochodów, co doprowadziło do zatarcia pierwotnej, reprezentacyjnej funkcji założenia. Być może przyszłość przyniesie odmianę tej sytuacji – i Kraków odzyska swoje prawdziwe śródmieście.

Na zachód od linii Alei Trzech Wieszczów rozwijały się eleganckie dzielnice mieszkaniowe: Stara Krowodrza z kwartałem wspaniałych, modernistycznych kamienic czynszowych w okolicy dzisiejszego Placu Inwalidów, willowa dzielnica Cichy Kącik, czy urokliwie usytuowany na zboczu wzgórza Św. Bronisławy Salwator, zwany „miastem-ogrodem”. W jednej z salwatorskich willi zmarł w 1927 roku malarz Jacek Malczewski.

MIĘDZY NAUKĄ I HANDLEM A PRZEMYSŁEM

Zaraz po I wojnie światowej rozpoczęła działalność Akademia Górniczo-Hutnicza – obecnie czołowa uczelnia techniczna w Polsce, Wyższe Studium Handlowe, działała najważniejsza polska instytucja naukowa: Polska Akademia Umiejętności. W 1933 roku otwarto charakterystyczny Most Józefa Piłsudskiego, nazywany przez mieszkańców „żółwiem”, ułatwiający przeprawę na drugą stronę Wisły, do dzielnicy Podgórze. To najstarszy most wciąż służący mieszkańcom Krakowa.

Powstawały nieliczne, nowe fabryki – głównie na prawym brzegu Wisły, wokół Podgórza (m.in. dzisiejsze dzielnice Zabłocie i Płaszów). Miasto nie mogło rywalizować przemysłowo z niedalekim Górnym Śląskiem, zatem jego charakter nie zmieniał się: Kraków pozostawał miastem mieszczańskim i handlowym, walczącym o swoją pozycję już nie tylko z Warszawą, ale także Poznaniem, Gdańskiem, Katowicami, a także Lwowem.

KRAKOWSKI PANTEON I POCZĄTKI TURYSTYKI

Poza pogrzebem Józefa Piłsudskiego na Wawelu, równie ważnym, jeśli nie ważniejszym wydarzeniem dla miasta i młodego kraju, był powtórny pogrzeb Juliusza Słowackiego. Zmarły w Paryżu poeta został pochowany na cmentarzu Montmartre, i chociaż nie powiodły się próby ponownego pochówku w setną rocznicę urodzin poety w 1909 roku, to ostatecznie dzięki zaangażowaniu marszałka Piłsudskiego pogrzeb Słowackiego na Wawelu odbył się w 1927 roku. Ciało poety złożono w krypcie Wieszczów Narodowych na Wawelu. W trakcie pogrzebu słynne słowa wypowiedział Piłsudski: „W imieniu Rządu Rzeczypospolitej polecam panom odnieść trumnę Juliusza Słowackiego do krypty królewskiej, bo królom był równy”.

Równie istotnymi wydarzeniami były pogrzeby wspomnianego już Jacka Malczewskiego oraz kompozytora Karola Szymanowskiego w Krypcie Zasłużonych na Skałce, zwanej także Panteonem Zasłużonych, gdzie wcześniej pochowano między innymi Stanisława Wyspiańskiego, Adama Asnyka i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Kraków stawał się coraz popularniejszym celem wycieczek i ważnym punktem na mapie uprawiających turystykę kulturalną: zabytki miasta przyciągały coraz częściej nie tylko wycieczki szkolne, ale także zagranicznych turystów.

Wiele krakowskich tradycji związanych z dziedzictwem niematerialnym ma swój początek w okresie międzywojennym. Grany od 13 lutego 1838 roku hejnał mariacki rozpoczęto transmitować codziennie w samo południe w ogólnopolskim radiu. W 1936 roku zaczęto organizować Dni Krakowa, zainaugurowano konkurs na najpiękniejszą szopkę krakowską oraz pochód lajkonika.