Wisła, czyli źródło Krakowa

Jak w każdym większym mieście historycznym w Europie Środkowej, krajobraz Krakowa wyznacza rzeka. Tym, czym spięta Mostem Karola Wełtawa jest dla Pragi, a majestatyczny, modry Dunaj dla Budapesztu, tym dla Krakowa jest Wisła – najdłuższa polska rzeka i jeden z symboli kraju.

MEANDRY DZIEJÓW

Dolina górnej Wisły dawała pionierom osadnictwa w Krakowie argumenty zarówno komunikacyjne, jak i obronne. Powstałe wokół wzgórza Wawelskiego miasto rozwijało się dzięki żegludze po rzece, którą spławiano chociażby sól wydobywaną od średniowiecza w pobliskiej Wieliczce i Bochni. Wisła tamtych lat nie przypominała jednak tej dzisiejszej: liczne rozgałęzienia tworzyły wyspy, meandry i zarastające trzciną starorzecza.

Dla przykładu Kazimierz – niegdyś oddzielne miasto, dziś jedna z najbardziej niezwykłych dzielnic Krakowa – był kiedyś wyspą otoczoną od północy przez usunięte w XIX wieku koryto Wisły, którym dziś biegnie szeroka ulica Dietla. Zasypanie koryta i stworzenie w jego miejsce innowacyjnej na owe czasy arterii z pasem zieleni na środku było pomysłem ówczesnego prezydenta miasta, Józefa Dietla i krokiem milowym w rozwoju miasta nękanego wcześniej przez zarazy i tysiące komarów gnieżdżących się w odnogach rzeki.

Pamiątką po wcześniejszej epoce jest zabytkowy wiadukt kolejowy przy ul. Grzegórzeckiej, który oryginalnie powstał jako most, a także nazwa ulicy Starowiślnej. Z kolei niektóre miejskie place, takie jak funkcjonujące jako kompleks sportowy Plac Na Groblach czy jedno z najbardziej klimatycznych krakowskich targowisk, Plac na Stawach, noszą w swoich nazwach pamięć po osuszonych mokradłach.

NAD RZEKĄ

Uregulowana Wisła stała się w XIX wieku popularnym miejscem rekreacji. Tłumy odwiedzały nadwiślańskie „łazienki zdrowotne” jeszcze w czasach, kiedy miasto nie posiadało dostępu do bieżącej wody, łącząc rekreację z postrzeganą w zgodzie z duchem czasów higieną. Kosze plażowe i boiska do siatkówki wypełniały „Plażę Aligatora”, nazwaną tak na cześć prastarego gada zbiegłego z obwoźnej wystawy zwierząt i wyłowionego później… z Wisły. Jeszcze w latach 60. XX wieku babcie i dziadkowie współczesnych krakowian wypoczywali na malowniczej plaży położonej naprzeciw Zamku Królewskiego na Wawelu.

Transformacja polityczna 1989 roku przyniosła nowe spojrzenie na Wisłę, zepchniętą na długi czas na margines życia miasta. Wieloletnia strategia rewitalizacji Bulwarów Wiślanych od kameralnej dzielnicy Dębniki po poprzemysłowe Zabłocie zaowocowała powstaniem pierścienia instytucji kultury na prawym brzegu Wisły.

ZWROT KU WIŚLE

Jako pierwsza, z inspiracji wybitnego polskiego reżysera Andrzeja Wajdy powstała nietuzinkowa bryła Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha projektu Araty Isozakiego, która na długie lata wyznaczyła standardy architektury kulturalnej w Polsce. Ważnym momentem w dziejach miasta było powstanie Centrum Kongresowego ICE Kraków przy Rondzie Grunwaldzkim, wielokrotnie nagradzanego obiektu goszczącego najważniejsze światowe kongresy i konferencje, na czele z 41. Sesją Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO w 2017 i XV Światowym Kongresem Organizacji Miast Światowego Dziedzictwa (OWHC) w 2019 roku.

W późniejszych latach panoramę bulwarów Wiślanych na wysokości dzielnicy Podgórze wzbogaciła odważna, zawieszona nad budynkiem dawnej elektrowni sylweta Ośrodka Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka. W przyszłości listę miejsc kultury nad Wisłą dopełni Planeta Lem. Centrum Literatury i Języka – wielofunkcyjne centrum literackie, którego patronem będzie Stanisław Lem, klasyk literatury science-fiction i wielki filozof-futurolog przez większość życia związany z Krakowem.

Innym, równie ważnym kamieniem milowym w przywracaniu życia nad Wisłą było otwarcie w 2010 roku pieszej Kładki Bernatka łączącej dzielnice Kazimierz i Podgórze. Kładka otworzyła nową epokę w historii Podgórza, niegdyś odrębnego miasta założonego przez Austriaków. W planach jest powstanie dwóch kolejnych, na wysokości dzielnicy Ludwinów oraz przeprawy łączącej dzielnice Salwator i Dębniki. Piesze kładki dopełnią panoramę stworzoną przez 12 istniejących mostów drogowych, na czele z błękitną, ażurową konstrukcją zabytkowego Mostu Józefa Piłsudskiego.

WISŁA DZIŚ

Dzisiejsza Wisła w Krakowie to 40 kilometrów wodnej wstęgi biegnącej od wczesnośredniowiecznego Opactwa Benedyktynów w Tyńcu aż po rejon XIII-wiecznego Opactwa Cystersów w Mogile. Ujęta w ramy ścieżek pieszo-rowerowych na większości odcinków, jest przestrzenią codziennej rekreacji, licznych biegów, maratonów, a jej wody – także popularnym miejscem kajakowym. Po Wiśle pływa komunikacja publiczna – Krakowski Tramwaj Wodny, a na jej brzegach odbywają się liczne wydarzenia kulturalne.

Niekwestionowanie najbardziej znanym z nich są Wianki, organizowane pod Wawelem w okresie przesilenia letniego od XIX wieku. Sercem Wianków jest obyczaj plecienia i puszczania na wodę wieńców z kwiatów i roślin polnych – prastara praktyka sięgająca czasów pogańskich. Puszczaniu wianków od początku towarzyszyła muzyka na żywo, a w ostatnich latach celebracja przerodziła się w ogólnomiejskie Święto Muzyki z kameralnymi koncertami na różnych miejskich placach.

Innym wydarzeniem, które ściąga nad Wisłę tłumy krakowian jest coroczna Parada Smoków, organizowana przez Teatr Groteska w nawiązaniu do najsłynniejszej polskiej legendy o smoku wawelskim pokonanym przez dzielnego i sprytnego szewca. Także inny symbol Krakowa – Lajkonik – jest poniekąd związany z Wisłą. Na corocznym szlaku pochodu tajemniczego tatarskiego jeźdźca znajduje się rejs Wisłą, w którym pomagają krakowscy włóczkowie – potomkowie flisaków spławiających (“włóczących”) drewno w dół rzeki.

Rozwijającą się świadomość ekologiczną i troskę krakowian o rzeki jako dobro wspólne w czasach postępującego ocieplenia klimatu świetnie wyraża natomiast Wodna Masa Krytyczna – oryginalna impreza, podczas której rzeką spływają samodzielnie skonstruowane przez mieszkańców tratwy i pontony.

WODNY KRĘGOSŁUP MIASTA

Jak długo na Wawelu Zygmunta bije dzwon / tak długo nasza Wisła / do Gdańska płynie stąd – głosi stara patriotyczna przyśpiewka z XIX wieku. Jej adaptacja stała się hymnem jednego z dwóch (obok Cracovii) najstarszych klubów sportowych z Krakowa – klubu noszącego swoją drogą nazwę Wisła.

Dzieje i tożsamość Krakowa związane są nierozerwalnie z rzeką. W całościowym, integralnym spojrzeniu na dziedzictwo rzeka Wisła to element krajobrazu równie ważny, jak wieże starych kościołów i niezmieniony od średniowiecza układ urbanistyczny. Brzegi Wisły to miejsce, które tworzy klimat dzisiejszego Krakowa i wyznacza kierunki codziennych spacerów krakowian. Rzeka jest zatem właściwym początkiem naszej opowieści o Krakowie!