Szopkarstwo krakowskie

29 listopada 2018 roku szopkarstwo krakowskie, jako pierwszy polski wpis, zostało wprowadzone na reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości. Prowadzona przez UNESCO lista ma na celu wyróżnienie i ochronę wybranych zjawisk, praktyk i tradycji przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Wpis był zwieńczeniem wieloletnich starań władz miasta i instytucji kultury, w tym przede wszystkim koordynującego cały proces Muzeum Krakowa.

Skąd wzięły się fantazyjne kompozycje z tektury i sreberek po cukierkach, których z roku na rok widać coraz więcej na krakowskich ulicach, w witrynach sklepów i na bożonarodzeniowych jarmarkach?

HISTORIA ŻŁOBU

Kult żłobka betlejemskiego związany jest początkiem obchodów święta Bożego Narodzenia w tradycji chrześcijańskiej – budowa bazyliki narodzenia w Betlejem została zainaugurowana w trakcie panowania pierwszego chrześcijańskiego cesarza Rzymu, Konstantyna Wielkiego. Niepewne są informacje, jakoby również wtedy odbywały się w naturalnej rozmiarów szopce pierwsze religijne misteria narodzin Jezusa. Kult Bożego Narodzenia wzmógł się w pierwszych wiekach średniowiecza, a początki tradycji jasełek związane są z postacią św. Franciszka z Asyżu, który w Wigilię 1223 roku przygotował dla mieszkańców Greccio żywą szopkę.

Szopka znaną dzisiaj formę zyskała w Neapolu na początku XVI wieku, a w okresie baroku przeżywała swój rozkwit: innowacje artystyczne i techniczne nowinki znalazły odzwierciedlenie w jej formie. Pojawiały się mniejsze, ruchome postacie, wykorzystywano bogato malowane tła i bizantyńskie zdobienia, a popularność szopek była tak duża, że wierni zapragnęli posiadać je także w domach. Anna Szałapak w swojej znakomitej książce Szopka krakowska  jako zjawisko folkloru krakowskiego na tle szopki europejskiej podaje, że najstarsza znana szopka wykonana przed 1567 rokiem należała do księżniczki Constanzy Piccolomini di Aragona i zawierała 167 postaci.

Stopniowo szopki zaczynano wytwarzać w innych częściach Europy, ale okoliczności jej pojawienia się w Polsce nie są do końca jasne. Bogactwo polskiej szopki z drugiej połowy XVIII wieku, i jej różne rodzaje, każą domniemywać, że była to długa tradycja, początkowo związana przede wszystkim z wędrowną formą przedstawień jasełkowych i świątecznych widowisk. Z czasem wyodrębnił się z nich zwyczaj budowania bogato zdobionych szopek.

SZOPKA – MATKA

Najstarszy znany wizerunek polskiej szopki pochodzi z 1837 roku, a więc z okresu rozkwitu jej przenośnej wersji. Rozwojowi szopkarstwa sprzyjało  między innymi rosnące zainteresowanie folklorem. Najciekawsze kształty przybrała szopka krakowska, która, jak pisze Anna Szałapak, „w swojej ponad dwustuletniej historii przeszła znaczne przemiany i ewolucje, aby w formie szopki budowanej specjalnie na konkurs dotrwać do dzisiaj”.

Wzorcem dla wielu szopek jest zachowana w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie, nazywana „szopką-matką”, sporych rozmiarów szopka Michała Ezenekiera z końca XIX wieku, należąca w przeszłości do rodziny Estreicherów. Karol Estreicher opisywał ją tak: „najpierw biły od niej barwy, dopiero potem architektura budynku zdumiewała: czerwień, zieleń, fiolety, niebieskie i żółte tony, czerń i minia, brązy, srebro i złoto składały się na tę orgię barw jak ogień żywą i jak ogień przyciągającą”. To na niej wzorowały się całe pokolenia szopkarzy, a jej kunszt zainicjował styl architektoniczny zwany ezenekierowskim.

W zbiorach muzeum znajduje się także szopka należąca do Leona Wyczółkowskiego i skonstruowana na zamówienie Stanisława Wyspiańskiego. Szopka miała wpływ na twórczość modernistycznych artystów: na jej temat powstawały wiersze i poematy, uwieczniano ją na obrazach.

SZOPKARSTWO KRAKOWSKIE – GENEZA

Bez względu na dalszy rozwój tradycji szopkarskiej, jej korzenie pozostają na wskroś ludowe. Ich wykonywaniem oryginalnie zajmowali się rzemieślnicy z ówczesnych przedmieść Krakowa – przede wszystkim Zwierzyńca i Krowodrzy. Mowa tu przede wszystkim o… robotnikach budowlanych. Handel szopkami pełnił ważną rolę w domowym budżecie w okresie zimowym, kiedy praca na budowach ustawała. Klientami rzemieślników byli krakowscy mieszczanie.

Rozświetlone od wewnątrz płomykami świec, szopki pełniły zarazem rolę przenośnego teatrzyku, wędrując w towarzystwie muzyki na żywo po klatkach schodowych krakowskich kamienic.

Szałapak zwraca uwagę, że „mistrzowie szopkarscy, z zawodu przeważnie murarze, cieśle i  robotnicy budowlani zamieszkujący ówczesne przedmieścia Krakowa (…) zawzięcie ze sobą rywalizowali. I nie chodziło li tylko o ambicję. W okresie jesienno-zimowym, gdy prac budowlanych było mniej, na szopkarstwie można było zarobić.”

SZOPKA KRAKOWSKA – FORMA

Szopka krakowska wykształciła w sobie cechy znacznie odróżniające ją od pozostałych, głównie dzięki wpływom krakowskiej architektury sakralnej.

Konstrukcje szopek wykonane są z drewna, dykty i tektury, a do ich ozdabiania wykorzystuje się kolorowy papier, bibułę i wielokolorową, błyszczącą, metaliczną folię, a nawet sreberka po cukierkach. Architektura szopek nawiązuje do zabytkowej architektury Krakowa: najczęściej wykorzystywane są motywy kościoła Mariackiego, kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, Barbakanu, Sukiennic, Bramy Floriańskiej. Tożsamość szopki podkreślają symbole Krakowa i Polski: monogram „K”, orzeł w koronie, flagi biało-niebieska i biało-czerwona. Centralne miejsce w szopce zajmuje zawsze scena Bożego Narodzenia.

Z początkiem XX wieku funkcje obrzędowe szopki zaczęły zanikać. Szopki co raz rzadziej udawały się w wędrówki z kolędnikami po ulicach starego Krakowa, a fabryczna produkcja ozdób świątecznych powoli wypierała magię pracy ręcznej.

Można zaryzykować stwierdzenie, że przetrwanie tradycji jest zasługą jednego człowieka.

KONKURS SZOPEK KRAKOWSKICH

Konkurs Szopek Krakowskich odbywa się od 1937 roku, kiedy został zainaugurowany z inicjatywy Jerzego Dobrzyckiego, kierownika Biura Propagandy Miejskiej, a po II wojnie światowej wieloletniego dyrektora Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Dobrzycki dostrzegł konsekwencje przemian rynkowych, przekładające się na stopniowe zanikanie tradycji wytwarzania kunsztownych krakowskich szopek i obnoszenia ich po domach.

Doroczny konkurs odbywa się w każdy pierwszy czwartek grudnia w 2022 roku. Zazwyczaj bierze w nim udział kilkuset szopkarzy i szopkarek w różnych kategoriach wiekowych, a nagrody przyznawane są w kilkunastu kategoriach.

Przygotowania do konkursu niejednokrotnie trwają wiele miesięcy, a nawet lat. W miejsce funkcji zarobkowych, szopkarstwo stało się bowiem przede wszystkim hobby i pasją dla pokoleń krakowian. Wykształciły się autentyczne rody szopkarzy, takie jak związana z dzielnicą Zwierzyniec rodzina Malików.

Dzieła uczestników i uczestniczek wystawiane są na stopniach pomnika Adama Mickiewicza na Rynku Głównym. Miniaturowe wieże i krużganki wspaniale prezentują się na tle ich monumentalnych pierwowzorów, w historycznym otoczeniu najważniejszego krakowskiego placu. Potem szopki trafiają na pokonkursową wystawę w Muzeum Krakowa.

SZOPKARSTWO KRAKOWSKIE DZIŚ

Prestiżowy wpis z 2018 roku był kolejnym krokiem milowym w rozwoju tej niezwykłej tradycji. Od wielu lat najpiękniejsze szopki z kolekcji Muzeum Krakowa prezentowane są w gablotach na ulicach Starego Miasta i w witrynach wybranych sklepów w ramach prowadzonego przez KBF projektu „Wokół szopki”. Podręczne szopki zaczynają też funkcjonować na jarmarkach bożonarodzeniowych jako ozdoby świąteczne i pamiątki z Krakowa.

Konkurs cieszy się rosnącą popularnością, angażując w rolach szopkarzy i szopkarek już nie tylko krakowian – notowane są przypadki uczestników z innych części Polski, a nawet zagranicy. Swój udział zgłasza coraz więcej krakowskich przedszkoli i szkół podstawowych, których podopieczni przygotowują własne kompozycje. Kompozycje często odwołują się do bieżących wydarzeń, pozostając jednocześnie wierne podstawowym, konstrukcyjnym założeniom.

Można powiedzieć, że dziś Kraków czuje się w pełni dumny i świadomy tej swojej tradycji. I tak trzymać!