Murale

Na pozór Kraków, tak mocno zanurzony w swojej historii i przywiązany do tradycji, dość późno i tylko częściowo objęty przemysłową gorączką XIX i XX wieku, nie wydaje się być dogodnym miejscem dla rozwoju sztuki ulicznej. Jednak zarówno szeroko pojmowany street art, jak jego specyficzna gałąź, którą są murale, mają się pod Wawelem jak najlepiej.

Miasto podejmuje zarazem pionierskie kroki celem wdrożenia spójnej polityki muralowej i odpowiedzialnego zarządzania tymi przejawami sztuki publicznej, które – jak każda działalność człowieka – mają swoje jasne i ciemne strony. Zapraszamy na spacer szlakiem krakowskich murali!

MURALE, STREET ART I KRAKÓW, CZYLI PARĘ SŁÓW WSTĘPU

Murale to wielkoformatowe malowidła, zaliczane do tzw. street artu (sztuki ulicznej). Umieszczane są na dużych powierzchniach ścian zewnętrznych budynków, zwykle tam, gdzie zwarta tkanka zabudowy jest z jakiegoś powodu przerwana: przez wyburzenia, degradację, także w dzielnicach poprzemysłowych, przy wiaduktach i zabudowie związanej z infrastrukturą komunikacyjną, a także w osiedlach mieszkaniowych. W przeciwieństwie do większości grafitti i innych form spontanicznej sztuki miejskiej, murale powstają najczęściej legalnie, w uzgodnieniu i często w odpowiedzi na politykę miejską lub w porozumieniu w właścicielem prywatnym.

W ostatnich 20 latach Kraków jest uważany za jeden z ważniejszych ośrodków muralizmu w Polsce. W tym momencie w mieście istnieje ok. 300 murali, zlokalizowanych przede wszystkim na Kazimierzu, Podgórzu, Zabłociu oraz w Nowej Hucie, w centrum historycznym przede wszystkim w okolicach Dworca PKP i Ronda Mogilskiego. Zachowały się także ślady murali reklamowych z czasów PRL, m.in. przy ul. Worcella, reklamujący fabrykę „Miraculum” na Zabłociu (ok. 1968, proj. Jan Suchowiak), jednak większość tego typu dzieł została zlikwidowana podczas remontów i przebudów kamienic.

MURALE – RODZAJE

Tematyka, stylistyka i funkcje murali są zróżnicowane: od indywidualnych propozycji artystycznych i form dekoracyjnych, przez funkcję historyczną czy upamiętniającą, odwołanie do tradycji i kontekstu miejsca, komentarz polityczny, aktywizm, czy polityczną agitację, po treści komercyjne i reklamowe. Uznani twórcy murali uważnie dopasowują kompozycje do kształtu i struktury wybranej ściany, a także opracowują kompozycje uwzględniające wielkoformatowe podłoże (kompozycje wieloelementowe, często płaskie lub wykorzystujące techniki tworzenia iluzji przestrzennych, stosujące wyrazisty kontur, uwzględniające rozwiązania dekoracyjne, integrujące różnego rodzaju znaki typograficzne). W największym skrócie można wyróżnić: murale abstrakcyjne, murale typograficzne (posługujące się literą czy znakiem graficznym), oraz murale ilustracyjno-narracyjne.

WE WSPÓŁPRACY Z MIASTEM

Krakowskie murale powstawały często we współpracy z władzami miasta, m.in. w ramach dużych imprez artystycznych i kulturalnych, które były okazją do prezentacji uznanych światowych i polskich twórców tego gatunku. W ramach Art Boom Festival (festiwal sztuk wizualnych organizowany w Krakowie w latach 2009-2015) powstał m.in. mural „Ding, dong, dumb” (2011, proj. Blu, ul. Józefińska 3). Mural przedstawia megafon w formie dzwonu, z widocznym herbem Watykanu oraz tłum słuchających przemowy trzymającej go postaci. Dzieło powstało w charakterystycznym dla artysty stylu, z wyraźnie zarysowanymi konturami przedmiotów przedstawionych w jasnych barwach.

Innymi projektami zrealizowanymi przy okazji festiwalu Art Boom był mural „M-city 658” (2012, proj. Mariusz Waras, Dom Józefa Mehoffera oddział MNK, ul. Krupnicza 26), przedstawiający Kraków jako utopijne miasto-parowiec, a także „Mural/Antymural” (2013, proj. Vova Vorotniov, ul. Józefińska 30). Na zlecenie organizatorów literackiego Festiwalu Conrada i Fundacji Sztuki Nowej „ZNACZY SIĘ” powstał m.in. mural „Pomyśl: Literatura!/Lem” (2012, proj. Filip Kuźniarz, ul. Józefińska 24), przedstawiający kroczącego robota i cytat z prozy Stanisława Lema. W ramach Festiwalu Kultury Żydowskiej powstały natomiast murale „Yehuda” (2013, proj. Pil Peled, ul. św. Wawrzyńca 14) – lew z twarzą dziecka, który nawiązuje do Lwa Judy, żydowskiego symbolu narodowego oraz mural nawiązujący do dziejów rodziny Bosaków, dawnych żydowskich właścicieli kamienicy przy Placu Bawół (2014, proj. kolektyw Broken Fingaz, pl. Bawół 13).

Niezależny festiwal teatralny „Sztuka gniewu – festiwalu sztuki angażującej” był okazją do stworzenia „Mayamural” (2013, proj. A. Taborowicz z zespołem, ul. Józefińska 24), nawiązującego do kalendarza Majów z domniemaną zapowiedzią końca świata, przedstawioną tam jako gra „Tetris”. W ramach Nowohuckiego Festiwalu Sztuki zrealizowano „Audiomural” (2013, proj. Aleksandra Toborowicz, al. Jana Pawła II 232) – abstrakcyjną mozaikę przywołującą kształty klawiszy fortepianu i suwaków miksera. Także czołowe postaci światowej literatury związane z Krakowem co jakiś czas otrzymują swoje drugie życie w sztuce muralowej. Krakowskie Biuro Festiwalowe zleciło wykonanie murali poświęconych Stanisławowi Lemowi (2017, proj. Dagmara Matuszak, al. 29 Listopada 114a) i Josephowi Conradowi (2017, proj. Mateusz Kołek, ul. Zabłocie 13) w ramach programu Kraków Miasto Literatury UNESCO.

POMIĘDZY ARTYSTAMI A INSTYTUCJAMI

Interesujące rozwiązania są często efektem konkursów ogłaszanych przez instytucje, zwykle w związku z potrzebą upamiętnienia rocznic i ważnych wydarzeń historycznych z nimi związanych. Jeden z najważniejszych krakowskich konkursów był związany z mecenatem artystycznym Galerii Krakowskiej. W 2013 odbył się pierwszy międzynarodowy konkurs na projekt muralu „Mall Wall Art” pod dyrekcją artystyczną Artura Wabika. Jego przedmiotem była licząca 1400 metrów kwadratowych zewnętrzna elewacja budynku od strony dworca PKP. Zwycięski projekt Justyny Posiecz-Polkowskiej, stanowi monumentalną kompozycję detali rzeźbiarskich z drewna inspirowanych twórczością Jana Szczepkowskiego, estetyką rzeźby góralskiej i art déco.

W 2017 w wyniku kolejnego konkursu, na elewacji północnej Galerii Krakowskiej znalazł się mural „Jak krakowskie mieszkanie Lema”, nawiązujący do twórczości pisarza (proj. Marcin Czaja). W tym samym roku w efekcie konkursu ogłoszonego przez AGH zrealizowano mural przestawiający postęp techniki: lokomotywę parową, latający statek oraz akcelerator cząstek (proj. Justyna Lubińska). W 2018 uczelnia ogłosiła zaś konkurs na mural z okazji 100-lecia istnienia, zrealizowany wg proj. Anny Wardęgi, odwołujący się do dziedzin nauki związanych z Akademią.

Murale zdobią także ściany instytucji kultury i muzeów, bardzo często podkreślając ich misję i charakter, a także podejmując próbę wpisania ich w tradycję otaczającego fragmentu miasta. Na ścianie Żydowskiego Muzeum Galicja (2013, proj. Marcin Wierzchowski) powstał mural wykorzystujący symbole związane z tradycją żydowską i judaizmem, a typograficzny „Skład poezji: Kraków-Reykjavik” (2013, proj. Paulina Lichwicka) pojawił się na budynku Składu Solnego przy ul. Na Zjeździe 8, w którym w przyszłości mieścić się będzie część Centrum Literatury i Języka Planeta Lem. W Małopolskim Ogrodzie Sztuki zrealizowano mural na murze wokół budynku dotyczący tematu natury i pierwotnych źródeł twórczości (2016, proj. międzynarodowa grupa artystów: M. Rejs, S.-L. Hirsch, J. Mundiger, R. Koros). Budynek Domu Norymberskiego, z okazji 20-lecia instytucji, ozdobił mural „Melancholia 68” stanowiący współczesną interpretację grafiki A, Dürera (2016, proj. Mikołaj Rejs, ul. Skałeczna 2), Muzeum Armii Krajowej (2018, proj. M. Dziekan, S. Lorenc, estakada przy ul. Wita Stwosza) przyciąga zaś uwagę muralem stanowiącym kompozycję form, które nawiązują do baretek odznaczeń wojskowych. 

Murale powstają także na zamówienie prywatne, czy też w porozumieniu z właścicielami posesji prywatnej. Motywacją jest tu często próba ochrony przed niekontrolowanym grafitti, a także nadanie miejscu specyficznego artystycznego charakteru. W drugiej dekadzie XXI w. nieoficjalną galerią street artu był teren wokół nieczynnego Hotelu Forum, w którym działa klubokawiarnia oraz przeniesiona aktualnie w inne miejsce galeria designu. Na ścianach byłego hotelu murale wykonywali znani polscy i zagraniczni artyści street artu, jak: Augustine Kofie, Nawer, Sainer, murale prezentowane były także we wnętrzu budynku. Innego typu inicjatywą właściciela posesji jest mural „Podróżni ul. Wielickiej i tramwaj” za przystankiem autobusowym Bieżanowska oraz jego kontynuacja „Ulica Wielicka 100 lat temu” (2015-2018, proj. Tomasz Wełna), w którym sportretowani zostali przypadkowi podróżni oczekujący na autobus na pobliskim przystanku (obydwa murale zawierają łącznie ponad 100 portretów).

Wspieraniem działalności artystów street artu zajmują się w Krakowie stowarzyszenia czy fundacje, a także firmy prywatne, działające często w porozumieniu z władzami miasta, a także we współpracy ze sponsorami. Na rzecz walki z wandalizmem i nienawistnymi, rasistowskimi napisami, działa Stowarzyszenie Pogromcy Bazgrołów, organizując akcje zamalowywania grafitti przez lokalną społeczność i wspólnego malowania murali powstających we współpracy z artystami z Wydziału Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego (J. Pasieczny, M. Batorski, P. Jargusz).

Fundacja Świadoma Przestrzeń patronuje z kolei projektowi „101 Murali Dla Krakowa”,  w ramach którego powstały prace znanych polskich i zagranicznych twórców jak: mural „Farbki” (2014, proj. Olaf Cirut, Rondo Mogilskie), „Smok by Dulk” (2016, proj. Dulk, Rondo Mogilskie), „Roboty” (2015, proj, M. Rybak, ul. Zwierzyniecka 16), „Wild City” (2020, proj. O. Mulica, J. Krótka, P. Czak, P. Jakób, Rondo Mogilskie), „M-City” (2021, proj. Mariusz Waras, ul. Zabłocie 27). Promotorem i sponsorem twórczości murali jest także komercyjna agencja „ZOOTEKA”, od 2006 realizująca projekt „muralizacji miast”. Z inicjatywy Agencji powstał m.in. mural „Silva Rerum” z okazji obchodów 750-lecia Lokacji Miasta Krakowa w 2007. Malowidło na murze oporowym Wzgórza Lassoty prezentuje historię Krakowa od czasów najdawniejszych po współczesne.

MURALE JAKO INICJATYWY LOKALNE

Murale tworzone są także z inicjatywy lokalnych społeczności – w ramach działalności miejskich instytucji kultury lub w rezultacie spontanicznych działań, znajdujących często wsparcie władz miasta czy prywatnych sponsorów.

Centrum Kultury Podgórza było inicjatorem muralu z okazji 100-lecia połączenia Krakowa z Podgórzem (2015, proj. Dagmara Matuszak, pl. Niepodległości). Rada Dzielnicy VIII Dębniki organizuje co roku konkurs na projekt i realizację niewielkich murali, pt. „Ósemka w sprayu”, którego celem jest wspieranie street artu jako narzędzia poprawy estetyki przestrzeni miejskiej, a także promowanie młodych artystów. Do tej pory odbyło się 9 edycji konkursu. W ich efekcie powstały m.in. projekt muralu „Forma i funkcja” na elewacji Teatru Praska 52 (2015, proj. M. Szczurek-Maksymiuk), a także murale o tematyce patriotycznej, związane z obchodami 100-lecia Niepodległości Polski w 2018 roku.

Podobne inicjatywy podejmują także wspólnoty lokatorskie i społeczności w osiedlach mieszkaniowych: m.in. wykonany przez dzieci z Dzielnicy Prądnik Biały mural „Osiedlowa dżungla” na ścianie pawilonu handlowego przy ul. Siemaszki 31 (2017-2019, proj. Artur Wabik, org. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej oraz Rada Dzielnicy) czy wielkoformatowe „ptasie murale” na ścianach bloków osiedla Na Kozłówku (2017-2020, proj. Wojciech Rokosz), Do inicjatyw studenckich należą: mural poświęcony Stanisławowi Wyspiańskiemu, nawiązujący do stylistyki witrażu (2018, projekt Kamil Kuzko, ul. Storczykowa 4) i powstały ramach festiwalu „Polikultura” z inicjatywy studentów UJ, oraz mural „Liberator”, upamiętniający załogę brytyjskiego samolotu, który leciał z pomocą dla Powstania Warszawskiego w 1944 i został zestrzelony nad Podgórzem (2018, proj. Dagmara Matuszak, Artur Wabik, ul. Dąbrowskiego 14). Mural ten powstał z inicjatywy studentów UJ, we współpracy z Gminą Miejską Kraków.

MURALE – ELEMENT REWITALIZACJI CZY GENTRYFIKACJI?

Murale uważane są za element sprzyjający rewitalizacji dzielnic. Obok funkcji estetycznej, mogą mieć znaczenie społeczne: nawiązują do lokalnej historii, tradycji, wzmacniając identyfikację  społeczności z miejscem zamieszkania. Budzą jednak także kontrowersje, dotyczące ich wpływu na gentryfikację miasta, komercjalizację i pewną nadmiarowość. Obecnie Urząd Miasta Krakowa w ramach konsultacji eksperckich i społecznych wdraża miejską politykę muralową, której celem jest wypracowanie zasad i praktyk dotyczących warunków umieszczania w przestrzeni miasta, jako sposób zapobiegania wspomnianym zagrożeniom.

Tekst: Dorota Jędruch

Redakcja: Artur Wabik, portal Kraków Heritage

Tekst powstał pierwotnie na potrzeby „Encyklopedii Krakowa” wydawanej przez Bibliotekę Kraków.