Kontakt
Urząd Miasta Krakowa
Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego
ul. Wielopole 17A , 31–072 Kraków
pl en

W PRL-u

Zespół Kraków Heritage
19.03.2023
W PRL-u W PRL-u
Dziedzictwo Polski Ludowej wywołuje pełne spektrum emocji – jednym kojarzy się z trudnymi czasami niedostatku i ucisku, innych ujmuje funkcjonalnością architektury i jakością ówczesnego designu.

„Źle urodzone” – tak nazwał w swoim albumie najcenniejsze budynki powstałe w Polsce w okresie komunizmu reporter Filip Springer. Lata 1945-1989 to okres niebywałego rozrostu Krakowa i czas wielu wartościowych architektonicznie realizacji, które ze względu na opresyjny charakter państwa, ale także masową skalę i niższą jakość realizacji z późniejszych lat 70. i 80. do dziś budzą mieszane uczucia, wpisując się w koncepcję “kłopotliwego dziedzictwa”. Niezależnie od trudnych doświadczeń starszych pokoleń, funkcjonalność architektury i jakość designu tamtego okresu zyskuje jednak coraz więcej zwolenników.

NOWE SPOŁECZEŃSTWO, NOWA ARCHITEKTURA

Powojenne, uzależnione od Związku Radzieckiego władze Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej całkowicie zmieniły strukturę społeczeństwa. Masowe uprzemysłowienie i migracja ludzi ze wsi do miast przyniosła z jednej strony awans społeczny milionom mieszkańców kraju, a z drugiej –  bezpowrotnie zmieniła charakter dużych ośrodków miejskich. Budowie „nowego społeczeństwa” towarzyszyły również interesujące, śmiałe idee modernizmu, a później postmodernizmu w architekturze, stawiające na pierwszym miejscu funkcjonalność, dostęp do światła, zieleni i podstawowych usług.

NOWA HUTA

Kraków, dawna stolica Polski, miasto zanurzone w swoim mieszczańskim etosie, różnymi kolejami losu ocalałe od zniszczeń wojny uosabiał od początku wszystkie „burżuazyjne” koncepcje, z którymi programowo walczyła władza ludowa. Polityczna decyzja z 1947 roku o utworzeniu na wschód od miasta kombinatu metalurgicznego i modelowego miasta robotniczego Nowa Huta miała w założeniu na celu stworzenie swego rodzaju przeciwwagi dla Krakowa. Polityczny zapał – i środki – szybko się skończyły, a miasto stawiane od postaw na terenach dawnych wsi Bieńczyce, Krzesławice i Mogiła szybko przyłączono do Krakowa, czyniąc jego największą dzielnicą. Można to rozumieć jako paradoks – albo też kolejny etap dziejów miejsca, w którego tożsamość wpisane są relacje pomiędzy tradycją a nowoczesnością.

Pierwotny plan Nowej Huty był oparty o renesansowe koncepcje miasta idealnegobrytyjskich miast-ogrodów. Zbudowana na planie sześcioboku dzielnica z sektorami oznaczonymi literami od A do D (w latach 1986-1995 uzupełniona osiedlem Centrum E) poprzecinana jest szerokimi, przestronnymi alejami, rozchodzącymi się promieniście od Placu Centralnego. Na te modernistyczne w duchu założenia nawarstwiły się politycznie motywowane wpływy socrealizmu jako dominującego nurtu w najciemniejszym okresie stalinizmu lat 1949-1956. „Zawdzięczamy” im w Nowej Hucie osobliwe nawiązania do architektury renesansowej i barokowej: attyki, tralki, arkady, podcienia i wystające gzymsy.

Najbardziej charakterystyczne budynki powstałe w tym okresie to Centrum Administracyjne dawnej Huty im. Lenina (dziś im. Sendzimira) – tzw. „Pałac Dożów” z attyką inspirowaną Sukiennicami, a także infrastruktura zaprojektowana pod funkcje kulturalne: budynki Teatru Ludowego czy dawnych kin Świt i Światowid. Osobną atrakcją stał się w ostatnich latach powstały pod Nową Hutą system bunkrów, w tym schron przeciwatomowy pod Pałacem Dożów czy schrony pod budynkami mieszkalnymi, które można zwiedzać w ramach trasy Podziemna Nowa Huta przygotowanej przez Muzeum Nowej Huty – oddział Muzeum Krakowa.

Dzisiejsza Nowa Huta to jedna z najbardziej zielonych i lubianych przez mieszkańców części miasta. Funkcjonalność architektury z początków Polski Ludowej okazała się być trwalsza niż jej polityczna otoczka, a dzielnica regularnie figuruje wśród zestawień atrakcyjnych miejsc do życia, na czele z rankingiem brytyjskiego pisma „The Guardian” z 2020 r.

EKSPANSJA

Powojenny Kraków ponad dwukrotnie zwiększył ilość mieszkańców, czemu odpowiadało ogromne zapotrzebowanie na budownictwo mieszkalne. Ciekawe wizje urbanistyczne często przegrywały jednak w starciu z rzeczywistością centralnie planowanej gospodarki, a wprowadzone później budownictwo z tzw. wielkiej płyty całkowicie zmieniło pierwotnie kameralny charakter dawnego Krakowa. Obok „starej” części Nowej Huty szybko wyrosły ogromne osiedla na Bieńczycach czy Mistrzejowice, z oryginalnym, niezrealizowanym jednak do końca układem na planie drzewa i osiedlami pierwotnie noszącymi nazwy kolejnych pór roku.

Udanym przykładem założenia urbanistycznego z późniejszych lat jest Osiedle Podwawelskie, zrealizowane w latach 1965-1976 na podstawie projektu Witolda Cęckiewicza. Niewysokie, czteropiętrowe bloki stawiano w układzie wschód-zachód, uwzględniając kontekst cyrkulacji powietrza w mieście w którym wiatry wieją najczęściej po tej osi. Położone w ścisłym sąsiedztwie historycznego centrum miasta osiedle powstało na fali przygotowań do obchodów 1000-lecia istnienia państwa Polskiego w 1966 roku, w czasie których komunistyczne władze rywalizowały o „rząd dusz” z nabierającym znaczenia jako realna siła opozycyjna Kościołem.

PRZEŁAMANIA I WTRĘTY

Od lat 60. uwaga decydentów i architektów powoli wracała w stronę starego Krakowa, zaniedbanego w latach powojennych jako dziecko ancien régime. Charakterystyczne maszkarony na attyce Sukiennic niszczyły jeszcze słynne kwaśne deszcze z chmur zbierających zanieczyszczenia znad Nowej Huty, a stan wielu kamienic w centrum był dramatyczny, ale nie były to już czasy, w których komunistyczne władze na poważnie rozważały wyburzenie „bezwartościowego” w ich oczach starego Kazimierza i wybudowanie na jego terenie osiedla mieszkaniowego – a bywały i takie pomysły!

Takie realizacje, jak brutalistyczny, udanie imitujący obiekt obronny budynek galerii Bunkier Sztuki, czy charakterystyczny „Dom Stu Balkonów” wpisujący się w kwartał kamienic mieszczańskich z przełomu XIX i XX wieku stanowią ciekawe przykłady koegzystencji starego z nowym i twórczej reinterpretacji wielowiekowego dziedzictwa architektonicznego Krakowa.

ROZWÓJ TURYSTYKI

Wraz z rosnącym zainteresowaniem starym Krakowem pojawiły się pierwsze wyzwania związane z zapewnieniem infrastruktury hotelowej dla turystów. Znakiem architektury czasu politycznej „odwilży” i częściowego rozliczenia z szaleństwami stalinizmu po 1956 r. był wielofunkcyjny kompleks złożony z Hotelu Cracovia i budynku Kina Kijów, wybudowany w latach 1960-1967 i pięknie domykający reprezentacyjne założenie urbanistyczne Alei Trzech Wieszczów z okresu międzywojennego. W 2016 r. nieużytkowany już budynek hotelu został wykupiony przez położone naprzeciw Muzeum Narodowe i będzie docelowo przekształcony w oddział dokumentujący dorobek polskiej sztuki użytkowej okresu PRL. Aktualnie mieści się w nim Forum Designu – konglomerat sklepów z dziełami polskich projektantów.

Kino Kijów z charakterystycznym, zakrzywionym dachem oraz mozaikami w hallu i bocznej ścianie kontynuuje dziś funkcje kulturalne, służąc jako miejsce najważniejszych premier kinowych i wydarzeń festiwalowych. Kolorowe mozaiki to zresztą jeden ze znaków rozpoznawczych architektury modernizmu w Krakowie – innym przykładem jest ogromna mozaika Celiny Styrylskiej-Taranczewskiej na bocznej ścianie wieżowca Biprostal, która stała się jednym ze znaków rozpoznawczych dzielnicy Krowodrza.

NOWI MIESZKAŃCY, NOWE POTRZEBY

Kraków doby PRL rozwijał się również jako ośrodek studencki. Zrealizowane z dużym rozmachem i konsekwencją kompleksy Miasteczka Studenckiego Akademii Górniczo-Hutniczej, Akademii Wychowania Fizycznego czy emblematyczny budynek Wydziału Ogrodnictwa Uniwersytetu Rolniczego z trzema pasami kolorowych kół na frontonie to tylko wybrane przykłady godnych uwagi realizacji z tego czasu.

Jeszcze innym, nabierającym znaczenia kierunkiem w architekturze późniejszych lat były kościoły. Wybór krakowskiego biskupa Karola Wojtyły na papieża Jana Pawła II połączył się z narastającym pragnieniem zmiany systemu politycznego, a Kościół katolicki zogniskował ruch na rzecz transformacji ustrojowej. Najbardziej niezwykłe dzieło architektury sakralnej z czasu PRL to kościół Arka Pana, zrealizowany w latach 1967-1977 dzięki długoletnim staraniom mieszkańców Nowej Huty – dzielnicy, w której pierwotnym planie nie przewidziano budowy ani jednego budynku religijnego. Fantazyjny obiekt inspirowany dokonaniami Le Corbusiera może pomieścić aż 6 tys. osób.

HOTEL FORUM

Spacer po powojennym Krakowie najlepiej zakończyć pod monumentalnym budynkiem Hotelu Forum. W 1978 roku historyczne centrum Krakowa jako jedno z pierwszych ośmiu miejsc na świecie zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Staraniem środowisk pozarządowych powstał Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, a zaniedbane przez lata skarby wielowiekowego dziedzictwa miasta zaczęto powoli przywracać do dawnego blasku. Jednocześnie do Krakowa przybywało coraz więcej turystów. Prestiżowo zlokalizowany nad rzeką hotel zaprojektowano jako luksusowy obiekt z 278 pokojami.

Spod ikonicznych, cofających się do tyłu balkonów hotelu zawieszonych na dwóch żelbetowych słupach roztacza się widok na zakole Wisły i kościoły zabytkowego centrum. Obiekt projektu Janusza Ingardena powstały w latach 1973-1989 uosabia dziedzictwo późnego modernizmu i marzenia późnego PRL. Po otwarciu gościł w nim Michaił Gorbaczow, dziś w budynkach dawnego hallu i recepcji rozgościły się popularne kluby, organizowane są targi dizajnu, gości festiwal muzyki współczesnej Unsound. Niefunkcjonalny i przestarzały już w momencie powstania hotel otrzymał w ten sposób swoje drugie życie.

DZIEDZICTWO W PROCESIE

To najlepszy moment na domknięcie opowieści o architekturze okresu 1945-1989 w Krakowie. To dziedzictwo, które wywołuje pełne spektrum emocji – jednym kojarzy się z trudnymi czasami niedostatku i politycznego ucisku, innych ujmuje funkcjonalną prostotą, komfortem mieszkania, przewidzianym przez projektantów dostępem do zieleni i podstawowej infrastruktury. To dziedzictwo w bezustannym procesie nadawania nowych znaczeń i wartości.

Imponujące kompendium wiedzy o architekturze Krakowa XX wieku stanowi Krakowski Szlak Modernizmu. Interaktywny portal zrealizowany przez Instytut Architektury to owoc pasji rozmaitych środowisk, które interesują się ideami międzywojennego modernizmu, socrealizmu, socmodernizmu i postmodernizmu.

Więcej na: www.szlakmodernizmu.pl

Tekst powstał w oparciu o materiały zgromadzone na internetowym portalu Krakowski Szlak Modernizmu.

Aktualności
Plan na najbliższe 12 lat. Poznaj wytyczne do zarządzania historycznym centrum Krakowa

Plan na najbliższe 12 lat. Poznaj wytyczne do zarządzania historycznym centrum Krakowa

Zespół Kraków Heritage
04.09.2024
Prezentujemy „Wytyczne do zarządzania historycznym centrum Krakowa, miejscem światowego dziedzictwa UNESCO na lata 2023-2035”.
II Kongres Bezpieczeństwa Dziedzictwa KOBED na Wawelu

II Kongres Bezpieczeństwa Dziedzictwa KOBED na Wawelu

Zespół Kraków Heritage
07.06.2024
W ostatnią środę rano przechodnie mijający Zamek Królewski na Wawelu zobaczyli dym spowijający jedną baszt i wysięgnik. Ćwiczenia towarzyszące II Kongresowi Bezpieczeństwa Dziedzictwa KOBED były oczywiście tylko praktyczną próbą obowiązujących procedur bezpieczeństwa. W obliczu trwającego konfliktu zbrojnego w naszej części Europy gotowość do szybkiego reagowania w razie zagrożenia bezcennych dóbr dziedzictwa staje się jednak ABC wszystkich opiekunów zabytków i odpowiedzialnych jednostek organizacyjnych – a nawet nas jako możliwych osób postronnych.
Nasi Wielcy. Spotkanie o Marianie Korneckim i ochronie architektury drewnianej w Małopolsce

Nasi Wielcy. Spotkanie o Marianie Korneckim i ochronie architektury drewnianej w Małopolsce

Zespół Kraków Heritage
11.04.2024
Serdecznie zapraszamy na spotkanie poświęcone pamięci dra Mariana Korneckiego (1924-2001), wybitnego znawcy sztuki, obrońcy i popularyzatora architektury drewnianej. Odbędzie się ono 22 kwietnia 2024 (poniedziałek) o godz. 18.00 w Sali im. prof. Karoliny Lanckorońskiej w siedzibie Instytutu Historii Sztuki UJ (ul. Grodzka 53). Spotkanie wzbogaci projekcja fragmentów nieznanych szerszej publiczności, archiwalnych filmów.
Uroczysty pochód profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Uroczysty pochód profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Zespół Kraków Heritage
13.02.2024
Uroczysty pochód profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego inaugurujący rok akademicki został wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. To kolejny, po szopkarstwie krakowskim, koronce klockowej, pochodzie Lajkonika i polskich tańcach narodowych wpis ze stolicy Małopolski – a także dowód na siłę i żywotność krakowskich tradycji.
Niewidzialni bohaterowie. Spotkanie o prof. Januszu Bogdanowskim

Niewidzialni bohaterowie. Spotkanie o prof. Januszu Bogdanowskim

Zespół Kraków Heritage
31.10.2023
Z pewną dozą fantazji można powiedzieć, że gdyby nie on, Osiedle Podwawelskie powstałoby na Błoniach, a kolejne forty Twierdzy Kraków zamiast rewitalizacji poddawane byłyby rozbiórkom. Miasto Kraków i krakowski oddział Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków zapraszają na spotkanie, którego bohaterem będzie wybitny architekt krajobrazu, inicjator ochrony fortów Twierdzy Kraków i współtwórca koncepcji jurajskich parków krajobrazowych, prof. Janusz Bogdanowski.
Widzę Cię, Krakowie!

Widzę Cię, Krakowie!

Zespół Kraków Heritage
05.10.2023
Z okazji przypadającej w tym roku 45. Rocznicy wpisu Krakowa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Miasto Kraków we współpracy z Międzynarodowym Centrum Kultury przygotowało wyjątkową, dwujęzyczną publikację, w której w rolę „zbiorowego narratora” wcielili się specjaliści/tki i pasjonaci/tki zajmujący się dziedzictwem miasta pod Wawelem.
Kraków upamiętnia twórcę „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”

Kraków upamiętnia twórcę „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”

Zespół Kraków Heritage
13.09.2023
Życiorys Mariana Dąbrowskiego (1878-1958) mógłby być tematem na niejeden film. 27 września pod Pałacem Prasy odbędzie się uroczystość jego upamiętnienia.
Przyszłość przeszłości. Jak Kraków świętuje 45-lecie wpisu na Listę UNESCO?

Przyszłość przeszłości. Jak Kraków świętuje 45-lecie wpisu na Listę UNESCO?

Krzysztof Żwirski
25.08.2023
45. rocznica wpisu Krakowa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO to dobra okazja, żeby pokazać długą drogę, jaką miasto przeszło od 1978 roku. A także – odpowiedzieć na pytanie: czy dzisiejszy Kraków stać na równie ambitny pomysł na siebie, jak niemal pół wieku temu?
Kraków

Nie, to nie jest wszystko, co da się powiedzieć o Krakowie. Dziedzictwo to zbiór otwarty – to my wypełniamy je znaczeniami!

Korzystając z tej witryny, zgadzasz się na korzystanie z plików cookie. Możesz zmienić ustawienia dotyczące plików cookie w dowolnym momencie, a także dowiedzieć się więcej na ich temat